Amerindianed

Bez' ez eus kalz a bobloù hag a sevenadurioù disheñvel ha liesseurt

Azasaet eo bet testenn ar rannbennad-se diwar rakskrid levr Hans Köning, Petite histoire de la conquête des Amériques, skrivet gant Sophie Gergaud. Ar best seller-mañ, skrivet e 1992 ha deuet er-maez er Frañs e 2010, a gont un istor reuzus: hini penaos ez eus bet aloubet ur c'hevandir a-bezh, Amerika, ha penaos eo bet foeltret ha dispennet ar sevenadurezhioù a oa gant ar pobladoù a oa o chom eno. War un dro ez eo ivez istor o stourm, adalek Túpac Amaru betek an American Indian Movement.

Bez' e c'heller lavaret ez eus 50 milion a Amerindian en deiz a hiziv, 5,2 million er Stadoù-Unanet (hervez niveradeg 2010, da lavaret eo 1,7% eus ar boblañs a-bezh dasparzhet e 566 meuriad ofisiel, 1,4 milion er C'hanada (niveradeg 2011, da lavarout eo 4,3% eus ar boblañs a-bezh evit 50 broad). En Amerika ar Su hag en Amerika ar C'hreiz, e konter dre vras 670 pobl henvroidi disheñvel, 102 diouto e Kolombia.

E Guatemala, e Bolivia, en Ecuador hag e Perou eo e kaver ar muiañ a henvroidi en Amerika ar Su.

E Mec'hiko eo emañ ar muiañ niver a Amerindianed o chom (war-dro trizek milion hervez niveradeg 2005) zoken ma ne ra kement-se nemet un dekvedenn eus ar boblañs a-bezh. An holl vroioù all o deus minorelezhioù indian, bras pe vrasoc'h.

Abaoe un hanter-kant vloaz bennak e kresk, a-galz, poblañs henvroidi Amerika (ur c'hresk a 39% er Stadoù-Unanet etre ar bloavezhioù 2000 ha 2010) ha kalz a gemmoù a zeu diwar-se. Niverusoc'h-niverusañ eo an Amerindianed o chom e kêr (78 % eus an henvroidi er Stadoù-Unanet, 53 % er C'hanada), adsevel ha kemm a reont o identelezh diehan ha micherioù a bep seurt zo ganto.

Eus un emsavadeg d'unan all betek un trec'h bennak...

Adalek ar bloavezhioù 1960 eo en em frammet ha bodet ar pobloù henvroidi en Amerika a-bezh evit difenn o gwirioù, pep hini en e vro da gentañ ha tamm-ha-tamm goude-se e kasont war-raok un argerzh etrebroadel. E-skeud-se e weler o tiwan skrivagnerien amerindian met ivez alvokidi hag enklaskerien skolioù-meur o klask adc'hounit o sevenadur hag oc'h adskrivañ o istor.

Ugent vloaz 'zo, e 1994, e Mec'hiko, o deus kredet Zapatisted ar Chiapas embann dirak ar bed a-bezh e c'helled c'hoazh ober dibaboù all estreget re ar patromoù ekonomikel frankizek, impalaerour ha distrujer. En Hanternoz, e 1999, eo bet krouet bro-Nunavut (Kanada), disoc'h hunvre ha dalc'husted an Inuited o devoa c'hoant da gaout muioc'h a c'halloud hag a emrenerezh war o douaroù gant ur gouarnamant lec'hel. Dek vloaz goude eo deuet a-benn an Inuited da gaout muioc'h a grog war an dachenn bolitikel pa vez anv diouto ha ma weler an traoù o vont war an tu mat e-keñver deskadurezh ha labour, e chom an Nunavut gwan-tre, da skouer, pa vez anv eus an danvezioù naturel dre ma’z eo aesoc'h gounit anezho bremañ hag ur feur uhel a emlazh o deus, kalz en tu-hont da geidenn ar C'hanada.

War-lerc'h dek vloaz a gendiviz, eo bet degemeret, e 2007, en diwezh, Disklêriadur Gwirioù ar Pobloù henvroidi gant Bodadeg ar Stadoù-Unanet. Daoust ma n'eo ket endalc’hus ar reolennoù evit ar Stadoù o deus sinet, ez eo a-bouez an disklêriadur; degemeret eo bet adalek ar mare-se gant ar gumuniezh etrebroadel, e-touez traoù all, ar gwir a zo gant ar pobloù da vezañ emren hag ar redi da gaout o asant pa vez kaoz eus douaroù ha doareoù bevañ. En tu-hont da se, abalamour d'an Disklêriadur, o deus gallet ar pobloù henvroidi kenrannañ o skiant-prenet ha barregezhioù war ul live etrebroadel, kreñvoc'h int evit stourm, gant kenskoazell hag efedusted, a-enep, a-wechoù, d'ar memes enebourien.

Fiziañs a zo deuet en Amerindianed Amerika a-bezh pa'z eo bet anvet Evo Morales (Aymara) da brezidant Bolivia e miz Genver 2009. Meur a zilennad henvroad a zo bet anvet er Stadoù-Unanet e gouarnamant Obama dilennet e 2009 hag e 2013. Obama eo bet an hini kentañ e istor ar Stadoù-Unanet da vont e darempred, meur a wech, gant dilennidi ar 566 broad indian ofisiel hag anzavet en deus, a vouezh uhel, ar fazioù hag al lezober a zo bet graet a-hed an istor. Met kerse a vez ganto ivez pa vez anv eus kudennoù an douaroù hag an danvezioù naturel...

...ar stourm a gendalc'h da vont war-raok!

Siwazh n'eo ket echu gant ar stourm evit ac'hounit o gwirioù. Kenderc'hel a ra bepred. Bras eo ar c'hoant gounit tachenn hag ar re a zo bet diberc'hennet gwechall a glask bremañ adpakañ ul lodenn eus douaroù o hendadoù. Er Chiapas e kendalc'h ar Zapatisted d'en em gannañ, ar vMapuched a ra kement-all e Chile hag en Arc'hantina, an Indianed dizouar e Brazil pe c'hoazh Ameriandianed ar C'hanada hag ar Stadoù-Unanet a vez ingal el lez-varn evit ma vefe doujet d’an emglevioù istorel.

An disoc'h a vez bepred ar memes hini siwazh pa vez kaoz eus embregerezhioù liesvroadel marlonk pe eus atantoù divent : poblañsoù a-bezh a vez laeret o douar diganto pe neuze e vezont kontammet. Ouzhpenn-se n'int ket mestr ken war ar boued a broduont. E Paragauy e vez distrujet muioc'h-mui douaroù ar pobladoù henvroat evit produiñ kig bevin. E Brazil eo aloubet an douaroù gant ar soja hag an eoul palmez... Lazhadeg, gourdrouzoù a varv, aon, setu lod ar re a stourm a-enep an embregerezhioù eztennañ kailh e Guatemala. E Kolombia en deus graet kabal an l’ONIC (Aozadur broadel Henvroidi Kolombia) nevez 'zo evit sachañ an evezh war ar riskl a zo evit un dek kumuniezh bennak da vont da get dre ar vro a-bezh ma ne vez graet netra.

E miz Here 2012, er C'hanada, e klaskas ur raktres gouarnamant cheñch un toullad lezennoù ha reolennoù hep goulenn ali an henvroidi evit lakaat korzennoù da dremen evit kas eoul-maen krai traezh bitumek an Alberta. Ur bern tud o deus respontet d'ar c'halvadenn anvet Idle no More ha klevet int bet er bed a-bezh. Ma n'eo ket deuet Idle no More da benn vat eo bet un digarez evit lakaat henvroidi ha reoù ha n'int ket da genlabourat asambles ha da gelaouiñ un niver bras a dud war stourmoù ar Broadoù Kentañ.

Marteze eo eno emañ nerzh an dek vloaz diwezhañ : dont a benn da vodañ ar muiañ a dud a-du gant an henvroidi. Da skouer, morse betek neuze, ne oa bet bodet kement-all a dud eget e 2008 e Kolombia, gant ar Minga, un emvod hag a ya a lec'h da lec'h, evit difenn an Indianed. Ouzhpenn 2000 Amerindian a oa e Forom bedel sokial Belém e 2009 evit diskuliañ ar gaou bras a vez graet outo. Daoust da bep tra e tiskouez ar bodadoù bras-se n'eo ket echu gant ar stourm !